Natuurnieuwsbrieven

  vervolg van Natuur Plus maart 2025:  Grenzen in het landschap

Kroezeboom
Tot de invoering van het Kadaster (1832) werden in het oosten van Nederland op erf- en landscheidingen vaak bomen geplant bij de verdeling van akkers. Meestal eiken, essen of iepen. Dergelijke grens- of merkbomen markeerden de grenzen nog duidelijker dan de grensstenen. Ze waren bovendien niet zo makkelijk (illegaal) te verplaatsen. Op een kruispunt van akkers treft men dan ook nog regelmatig bomen aan die daar om die reden zijn geplant. Sommige van deze grensbomen zijn uitgegroeid tot imposante reuzen. Een Kroezeboom, meestal een eik, werd oorspronkelijk gebruikt als grens of kruispunt van een stuk land. Kroezeboom betekent zoveel als een ‘kruispuntboom’. Evenals dieren markeert de mens graag zijn grondgebied. ‘Hier begint mijn bezit en daar eindigt het’. Bij gebrek aan veel los gesteente in ons land, heeft men in het verleden het grondgebied vaak gemarkeerd door een boom op de scheidingslijn te planten.

Voorbeelden van Kroezebomen – Bron (deels): ‘Bijzondere bomen in Nederland, 250 verhalen’

In Beilen staat een zomereik die tussen de 250 en 300 jaar oud is met een omtrek van 507 cm en een hoogte van 22 meter. Ooit is hij geplant om de grens te markeren tussen Beilen en de Es van Eursinge. Als bijzonderheid kan worden vermeld dat deze ‘Dikke eik van Beilen’ de oudste geregistreerde grensboom van Nederland is. Het is wonderbaarlijk als men bedenkt dat reizigers die zo’n 150 jaar geleden te voet of te paard over de uitgestrekte heidevelden ten noorden van Beilen trokken, zich al op deze eik oriënteerden. (boven links)

Op het plateau van Margraten bij ‘t Rooth (L) staat een oude linde, een markeringsboom. Hij staat op een kruising van wegen en markeert tevens de grens tussen de gehuchten ‘t Rooth en Klein Welsden. Aan de voet van de boom staat een kruis. Volgens de overlevering is deze boom geplant door de troepen van Napoleon, die van de op dat moment bestaande diverse heerlijkheden, de provincie (departement) Limburg heeft gekneed. Markeringsbomen hielpen de Fransen het land op een nieuwe wijze in te delen. (boven midden)

De Kroezeboom in Ruurlo staat aan de Borculoseweg in Ruurlo en is ongeveer 300 tot 400 jaar oud. De boom bestaat boven de grond uit vier stammen. Waarschijnlijk zijn die uit één wortelstronk afkomstig. De gezamenlijke omvang van de vier stammen is ruim tien meter. Daarmee zou het ook de dikste boom van Nederland zijn (als de grote ruimte tussen de vier stammen wordt meegeteld). Omdat de omvang ruim 10 meter is, kan de boom zelfs meer dan 400 jaar oud zijn. De kroezeboom in Ruurlo heeft ook de functie van ‘lui-bosje’. Als indertijd een rouwstoet knarsend het pad langs haar wortels passeerde, luidden, als een ‘wonder’, ook de klokken van de Dorpskerk. Vandaar haar bijnaam ‘luid-bosje’. (boven rechts)

Viermarken – linde – foto : Maarten Windemuller (links)
Kroezeboom Fleringer Es – foto: Jeroen Philippona (rechts)

Ten westen van Enschede kwamen op een bepaald punt vier marken bij elkaar: Groot Driene, de Eschmarke, Twekkelo en Lonneker. Op het punt waar de vier marken elkaar raken staat de Viermarken-linde waarvan wordt gezegd dat deze al 300 tot 400 jaar oud moet zijn.

De Kroezeboom op de Fleringer Es, is een van de oudste zomereiken van Nederland. De boom is vermoedelijk tussen 1400 en 1600 aangeplant. Het is één van de oudste eikenbomen van Nederland, heeft een omtrek van bijna zeven meter en is ca. zestien meter hoog. Lang geleden diende hij als grenspost tussen de verschillende akkers en werd er recht gesproken. De boom was ook onderdeel van een begrafenisroute. De mensen die er vlakbij woonden droegen hun doden erlangs zodat ze onder de boom symbolisch afscheid konden nemen. Sinds 1970 worden bij de Kroezeboom regelmatig bijeenkomsten gehouden door Katholieken en de vredesbeweging, ook wordt de Kroezeboom tegenwoordig vaak als trouwlocatie gebruikt, zowel burgerlijk als kerkelijk.

Grenspalen
Een grenspaal als grensmarkering, is een paal die de grens van een gebied (land, provincie, gemeente of eigendom) aangeeft. Als dit gebeurt door middel van een (gekapte) steen, spreekt men van een grenssteen. In 1725 zijn de grenzen tussen de rechtsgebieden van Breda en Oosterhout in de heide van Teteringen opnieuw vastgesteld. De grens werd gemarkeerd door drie stenen palen met de wapens van Breda en Oosterhout.

Grenspaal Breda Oosterhout

De grenspalen tussen Nederland en België (rechts) moesten van gietijzer zijn, geplaatst worden op een gemetselde fundering en grijs geschilderd zijn in de kleur van gehouwen hardsteen. De palen dragen de wapens van Nederland en België het jaartal 1843 en een volgnummer. Grenspaal 20 langs de Duitse grens in Twente is de oudste grenssteen van Nederland. De wijze van het aanbrengen van de penningen, die voorkomen op het wapen van het graafschap Bentheim duiden vermoedelijk op een datering uit de tweede helft van de 15e eeuw. Er worden namelijk 19 hele penningen op het wapen afgebeeld.

Vanaf rond 1500 is men begonnen met het afbeelden van 17 hele penningen en twee halve penningen. Deze grenssteen verdween plotseling en leek in 2007 te zijn gestolen, maar bleek door de gemeente Bentheim veilig gesteld te zijn. Bouwverkeer zou de zandstenen grenssteen kunnen vernielen. In 2010 is hij teruggeplaatst en om beschadiging te voorkomen – een aantal meters verderop geplaatst maar wel op de grenslijn.

Links: Grenspaal Heenvliet,
foto: Rien de Schipper

Op de markt van Heenvliet (ZH) staat deze authentieke grenspaal. Heenvliet is een plaats met een rijke geschiedenis. Zo is het marktplein volledig bewaard gebleven en is dan ook één van de mooiste van Voorne en Putten. De geschiedenis van Heenvliet gaat terug
tot ver voor 1469, toen het stadsrechten verkreeg.

Een uitgebreid overzicht van Nederlandse grenspalen, samengesteld door Rien de Schipper: Grenspalen: klik hier

Terug naar de natuurnieuwsbrief van maart