Natuurnieuwsbrieven

Gebruik
De schors bevat betuline en kan hierdoor goed bewaard blijven. Berkenschors werd gebruikt als schrijfpapier en als dakbedekking, maar er werden ook hoeden, jassen, beenbekleding, schoenen, tassen, doosjes en mandjes van gemaakt.
De bast is sterk en laat geen water door.
Repen van de dunne schors zijn goed te gebruiken als tondel, ook bij vochtig weer. Uit de bast kan een soort prehistorische lijm worden gewonnen: berkenteer of berkenpek. De bladeren van de berk kunnen gebruikt worden als verfstof voor wol. De takken kunnen worden gebruikt om bezems van te maken.
Het berkenhout is licht gekleurd tot wit en wordt nog steeds gebruikt als meubelhout, fineer en grondstof voor modelvliegtuigbouw. Betula is een oude Latijnse benaming voor “slaan”, jonge twijgen zouden dienen als een strafwerktuig. In Rusland en Scandinavie worden de takken gebruikt om de huid te slaan na saunagebruik. Tot het geslacht berk behoren bijna 20 soorten bomen. Berken zijn te vinden op het noordelijk halfrond en kunnen goed tegen de kou (winterhard). Op IJsland en Groenland is de berk de enige boom. Ondanks haar sierlijke uiterlijk is zij toch één van de taaiste bomen die met harde winden meebuigt. In Nederland zijn na de ijstijden twee soorten te vinden: zachte berk (Betula pubescens) en ruwe berk (Betula pendula). 

De sierlijke berk heeft fijn blad, katjes in het voorjaar, een opvallende gele herfstkleur én een fraaie stam. De boom bloeit met mannelijke gele hangende katjes en de stuifmeel wordt verspreid door de wind. De berk heeft als vrucht een nootje. Het driehoekige blad is vrij klein. De schors is meestal wit, zeker bij de wat jongere stammen. De buitenste schors valt bij het vernieuwen soms in dunne repen naar beneden. Bij voorkeur groeit de berk in moerassige streken. Berken waaien snel om als ze in erg drassige bodem staan. Ze hebben een oppervlakkig wortelgestel en dus weinig houvast. Doordat ze ondiep wortelen kunnen ze ook slecht tegen droogte. In Noord Scandinavië en Noord Rusland zijn nog grote oerbossen van berken.

De berk leeft in symbiose met een schimmel, de vliegenzwam. Ook de gewone berkenboleet is vaak te vinden in de buurt van de berk.

Berkenzwammen komen alleen op berken voor. Ze ontstaan het hele jaar door in ieder seizoen. Ze beginnen als een klein, wit zwammetje. De Engelse mycoloog Cartwright was een van degenen, die gedroogde berkenzwammen gebruikte als vloeiblok voor met ganzenveer en inkt geschreven documenten.

De mannelijke bloeiwijze bestaat uit hangende rupsvormige katjes. Ze zijn er al voor de winter. De vrouwelijke staande bloeiwijze bevindt zich onder de mannelijke bloeiwijze, ze zijn met knopschubben omgeven. De bestuiving vindt plaats door de wind. Berken hebben een zeer sterke sapstroom. Snoeien kan in november of december, in elk geval voordat de sapstroom half januari op gang komt. Na die tijd begint de boom te bloeden en verliest hij heel veel vocht. Berken kunnen aangetast worden door roest, kanker, de berkenwants en door ‘heksenbezem’, die veroorzaakt wordt door een schimmel onder de schors.

Mysterieus
De berk is een mysterieuze boom. Zij speelt in tal van sagen en mythen een rol. De berk is ook de heilige boom van de Siberische volkeren. De geest van de berk is een rijpe vrouw die af en toe vanuit de wortels verschijnt. Als een mens van haar melk gedronken heeft, vertienvoudigt hij zijn kracht.

Bij de Finnen zit de wereldgeest als adelaar op de berk
Voor de Germanen was de berk de boom der wijsheid. Zij kenden aan bladeren, twijgen en sap magische en geneeskrachtige eigenschappen toe. Zij geloofden dat berken de aardse behuizing vormden van de godin Freya. De Keltische druïden gebruikten berkentwijgen bij inwijdingsrituelen. De Tartaren vreesden berkenbossen omdat zij dachten dat de donder tegen de stam zou stuiteren en hun zo zou treffen.

Sagen, sprookjes en volksgeloof
Een oud Fins lied beschrijft hoe berken klagen en wenen omdat kinderen elke lente opnieuw hun stammen openrijten en uit hun buik de levenssappen roven; dat de herders uit hun “witte gordels” korven maken, de meisjes hun takken afsnijden om er bezems van te binden. De berk is de boom van heksen en witte wieven. Bonifatius noemde de berk een duivelse boom omdat hij hoopte daarmee de ‘heidense’ gebruiken uit te roeien.

Als men iemand een berkenkrans geeft is dit een teken van liefde (beschreven in middeleeuwse gedichten uit Wales). Gedroogde berkenbladeren werden in de wieg van een verzwakte baby gelegd. In Scandinavische landen vieren de mensen het lentefeest in het berkenbos zodra de blaadjes verschijnen. In veel dorpen en steden is het meiboom halen een volksfeest, bij de Kelten bekend als Beltaine.

De meiboom wordt uit het bos gehaald, van zijn bladeren ontdaan, met guirlandes versierd en in het centrum van het dorp, vaak naast de kerk, overeind gezet. Ieder jaar staat er een meiboom naast de kerk in Noorbeek ( Zuid-Limburg).

Noorbeek

In Rusland hakken boeren op donderdag na Pinksteren een jonge berk om en versieren deze met vrouwenkleren, linten, bloemen en eieren.

Bronnen: Stem der Bomen / Hunebednieuwscafe / IVNCuijk

 Terug naar de natuurnieuwsbrief van maart