Natuurnieuwsbrieven

vervolg van Natuur Plus juli/augustus 2022: De Kemphaan

Bedreigd
Kemphanen zijn nog wel in ons land te zien, de hoogste aantallen in maart-april en in juli. Tijdens de trek kunnen ze overal opduiken, maar grote concentraties zijn vrijwel alleen te zien in Friesland (voorjaar). De kleine aantallen overwinteraars concentreren zich met name in Zeeuws-Vlaanderen.

De kemphaan is een steeds zeldzamer wordende vogel in Nederland. De tijd dat ons land nog de broedplaats was van duizenden kemphanen ligt ver achter ons. Het was vroeger een typische broedvogel van uitgestrekte en vochtige heidelandschappen en van extensief beweid, vochtig en veelal onbemest grasland met veel poeltjes en slikranden in polder- en kweldergebieden. In de winter en op doortrek foerageren kemphanen graag op allerlei drassige of overstroomde weilanden, ondiepe plassen, slikken, opspuitterreinen en akkerland.

In 1950 broedden er in Nederland nog 6000 paar, in 1980 800-1100 en rond 2002 nog maar 120 en daarna ging het verder bergafwaarts. In 2012 waren er vier meldingen van vogels die mogelijk hadden gebroed. Sinds 2002 neemt ook het aantal doortrekkers sterk af. Een belangrijke oorzaak voor de enorme achteruitgang is de ruilverkaveling, de verlaging van het grondwaterpeil, intensieve bemesting, meer mechanisatie, meer veebezetting per ha en meer kunstmest dan voorheen in de veehouderij. Veel oude hooilanden zijn hierdoor verdwenen. De kemphaan is in Nederland een bij de wet beschermde vogel. Ze trekken echter over Frankrijk en Spanje en terug over Italië. In deze landen worden nog veel kemphanen doodgeschoten.
Ook door de sterk toegenomen recreatieve watersport komen voorheen ontoegankelijke gebieden onder druk te staan. De kemphaan kan daar door onwetendheid verstoord worden door te onvoorzichtige fotografen, honden, etc. Daarom staat hij nu als ernstig bedreigd op de Nederlandse rode lijst. In Vlaanderen staat hij als verdwenen op de Vlaamse rode lijst.

Kemphaanparadijs
Recent zijn er gelukkig wel een paar nieuwe broedplekken ontdekt, zoals in gebieden met natuurontwikkeling in Groningen, waaruit blijkt dat bij het creëren van geschikt leefgebied kemphanen kunnen terugkeren. Een goed voorbeeld is een weilandencomplex in eigen beheer van boer Murk Nijdam in Wommels (Friesland). Midden in de ouderwets beheerde natte weilanden zijn plasjes aangelegd. De weilanden rondom worden beheerd als hooiland en pas laat in het seizoen gemaaid, als de jongen al groot zijn. In de plasjes verzamelen zich elk jaar honderden kemphanen. De mannetjes zijn vanaf begin mei op hun mooist en baltsen daar dan aan de lopende band. Zo’n plek heet een ‘lek’. De kemphanen hebben hier zelfs al een paar keer gebroed. Nederland is nog steeds een belangrijk doortrekland. Elk voorjaar in mei kijkt boer Murk uit naar de kemphanen. De aantallen lopen op van tientallen tot soms een paar honderd. In mei 2017 telde hij in Gruttoland zelfs meer dan duizend exemplaren. Bij de Jaap Deenshut en in de Ezumakeeg (Fr.) zijn, komend vanuit Afrika, nog steeds kemphanen te zien. Dat het water in de Ezumakeeg vrij hoog staat, is gunstig voor de kemphanen die overblijven.

Balts(gevechten)
Kemphanen staan bekend om de felle baltsgevechten in het voorjaar. Met grote opgezette kragen, variërend van zwart tot donkerrood en wit, draaien de mannetjes om elkaar heen en proberen de toekijkende vrouwtjes te imponeren. Ze komen bij elkaar op een speciale plek, ook wel stoeiplaats genoemd. De vrouwtjes komen kijken en paren met een mannetje naar keuze. Het ingewikkelde spel van de liefde met ‘honkmannen’, ‘satellietmannen’ en ‘randmannen’, het gekissebis en de gevechten tussen de mannetjes verklaren het gezegde ‘vechten als kemphanen’.

Broeden
De vrouwtjes zoeken na de paring een geschikte nestplaats. Van enige broedzorg van de mannetjes is geen sprake. Het schijnt voor te komen dat vrouwtjes elkaar na de paring opzoeken en dan later samen met de jongen optrekken.

Kemphanen broeden in een groot gedeelte van noordelijk Europa en oostelijk Siberië: van Engeland, via Scandinavië tot aan de Beringzee en op de Siberische toendra’s. Nederland ligt aan de zuidgrens van het areaal. Kemphanen stellen hoge eisen aan de nestplaats, baltsplaatsen en foerageermogelijkheden. De vrouwtjes hebben een duidelijke voorkeur voor percelen met lage vegetatie in mei (10-15 cm) en open plekken. Vaak in onbemest hooiland met soorten als dotterbloem, zwarte zegge, reukgras en andere laagblijvende grassen. Ook geschikt (tot eind april) zijn (door schapen of koeien) voorbeweide percelen die later als hooiland worden gebruikt of percelen die langere tijd onder water hebben gestaan. Het nest is een spaarzaam bekleed kuiltje, goed verborgen in lage vegetatie. Er is 1 legsel met 4 eieren die 20 – 23 dagen worden bebroed. De jongen zijn nestvlieders die na 25 dagen kunnen vliegen. Na 4 weken zijn ze zelfstandig. Buiten de broedtijd is de kemphaan te vinden in moerasgebieden, modderige strandjes langs meren en rivieren, maar ook in brakwatergebieden van riviermondingen en modderbanken aan zeekusten.

Voedsel
Kemphanen zoeken gedurende de broed- en kuikentijd voedsel in de onmiddellijke omgeving van het nest: op plas-dras plekken, oevers of in brede greppels met een permanent hoge waterstand. Overgangen van kruidenrijke hooilanden naar kruidenrijke graslanden met kort gras en verbrede natte greppels of plasjes zijn ook ideaal. Het voedsel bestaat uit in het water en op de grond levende insecten (kevers, vliegen) en hun larven; slakjes en regenwormen, ze hebben een sterke voorkeur voor leverbotslakken. Het voedsel van de kuikens bestaat uit in de vegetatie en op/in de bodem levende ongewervelden: kevers, wapen- en hogere vliegen, bijen, wespen en mieren. Buiten het broedseizoen eten ze zaden en ander plantaardig materiaal.

Stil
De kemphaan is een heel zwijgzame vogel; in het voorjaar is het enige geluid ‘uk-uk’, soms een laag ‘ga-ga-ga’ of zacht knorrend en sissend.

Wintergast en doortrekker
De meeste kemphanen zijn doortrekkers, maar ze zijn wel een groot deel van het jaar te zien. Onze doortrekkers broeden voornamelijk in Scandinavië. De mannen overwinteren grotendeels in Zuidwest Europa. De vrouwen vooral in Senegal en Mali. In mei is de kemphaan een algemene doortrekker in het Lauwersmeergebied. Vaak in groepen van tientallen tot honderden exemplaren. Na het broeden in het noorden van Europa komen ze later in de zomer terug, voordat ze doortrekken naar hun winterverblijf in Zuid-Europa of Afrika. In zachte winters zijn er ook wel die hier blijven.    

Filmpje van Youtube: klik hier

Terug naar de natuurnieuwsbrief van juli/augustus