De naam wilg is afgeleid van ‘welige’ boom: een snelgroeiende boom. Denk maar eens aan de uitdrukking ‘welig tieren’ voor iets dat snel groeit. Door de snelle groei, in combinatie met de vroege bloei, wordt de boom geassocieerd met vruchtbaarheid.
Koningin
De botanische naam Salix is afgeleid van het Keltische woord sal, dat nabij betekent en lis dat staat voor water. Omdat de wilg snel groeit en diepe sterke wortels heeft, wordt zij vaak geplant om erosie aan de oevers van rivieren tegen te gaan. Terwijl de els koning van het water genoemd wordt, kan men de wilg als koningin zien.
Kenmerken
In de gehele wereld bestaan veel verschillende soorten wilgen. Wilgen en populieren horen tot dezelfde familie, de saliaceae. Ze lijken ook op elkaar. Beide hebben enkelvoudig blad en éénslachtige bloemen, de katjes. In Nederland komen van nature 14 soorten voor, bijvoorbeeld: schietwilg (hierboven), katwilg, grauwe wilg, geoorde wilg, kraakwilg en water- of boswilg. Daarnaast zijn er in Nederland ‘wilde’ bastaarden te vinden, doordat inheemse wilgen gemakkelijk met elkaar kruisen.
Wilgen zijn snelle groeiers. Ze hebben een voorkeur voor vochtige grond, omdat de zaden daarop snel kunnen ontkiemen. Dat is belangrijk vanwege de korte levensduur van het zaad. Ook hebben wilgen een grote behoefte aan licht.
Rommelig
‘Gewone’ wilgen hebben als jonge boom een gladde schors, die later diep gegroefd wordt. De kleur van de schors is donkerbruin of grijs. De kroon van de boom is onregelmatig net als de stam en de takken. Het geheel doet wat rommelig aan. De takken van wilgen zijn buigzaam en de bladeren vaak langwerpig. Wilgen zijn tweehuizig. Dit betekent dat mannelijke en vrouwelijke bloemen niet aan dezelfde boom kunnen voorkomen.
Katjes
De bloemen, de katjes, verschijnen in het vroege voorjaar aan een nog kale boom. De katjes bevatten honingkliertjes, waarmee ze vlinders, hommels en bijen aantrekken. Wilgen zijn dus insectenbestuivers. De zaden van de wilg zijn pluizig, zodat ze goed door de wind verspreid kunnen worden. Zaadverspreiding vindt echter ook plaats via water.
Gevoeligheid
Wilgen zijn goed bestand tegen wind en tijdelijke overstromingen dankzij hun veerkracht en taaiheid. Om zich tegen vraat te beschermen, produceert een wilg een bittere stof. Hierdoor kunnen dieren maar een beperkte hoeveelheid van een wilg opeten. Bovendien is het herstelvermogen van een wilg goed.
Knotten
Wilgen worden veel geteeld. Behalve in grienden ook als knotwilg langs sloten en erven. Knotwilgen ontstaan meestal uit de schietwilg en in het bijzonder uit de kraakwilg. De katwilg komt meer voor als een struik en wordt dan ook niet geknot maar tot de grond afgehakt, waardoor deze wilg de lange buigzame twijgen vormt. Van de wilgen is de knotwilg wel de bekendste in ons landschap. Vooral oude exemplaren trekken de aandacht. Al is de functie van de wilg als gebruiksvoorwerp voor de mens vrijwel tot nul gedaald, toch kan deze boom in ons landschap niet gemist worden, want wat zou ons land zijn zonder deze oeroude knot? Zijn silhouet heeft menig dichter en schilder geïnspireerd. De wortels verstevigen weg- en slootkanten en de takken geven een welkome schaduw voor het vee tijdens hete zomerdagen.
Bewoners
Het behoud van knotwilgen is van onschatbare waarde voor een rijk vogelleven. Steenuiltjes hebben een voorliefde voor knoestige knotwilgen. Onze kleinste uil kan uren stilzitten tegen de stam van een boom. In de schemer wordt hij actief en gaat op jacht naar muizen en allerlei insecten. Veel vogels vinden in de holen en gaten een geschikte nest- en broedgelegenheid. Ook een eend broedt graag in een knotwilg. De jongen moeten zich dan soms wel van grote hoogte uit de boom laten vallen om de sloot te bereiken. Bunzingen en muizen weten de oude knotwilgen ook te waarderen.
Honingzwammen die op het verrotte hout van oude, geknotte wilgen groeien, lichten op in het donker zodat deze spookachtig lijken.
Compost
Doordat de knoesten gemakkelijk inwateren, verrot het zachte kernhout en zo ontstaan holle boomstammen. Ook de flora maakt dankbaar gebruik van de knotten. In de kom van de vermolmde holle boomstammen ontstaat op den duur een prima voedingsbodem voor verschillende planten, een compost van vele wilgenblaadjes. Planten die zich in een knotwilg kunnen vestigen zijn onder andere eikvaren, brandnetel, kamperfoelie, vlier en lijsterbes.
Vlechten
Producten die van wilgen gemaakt worden zijn manden, waarvoor het vlechthout wordt gekookt om een mooie rode kleur te krijgen, erfafscheidingen, hekwerk, kisten, houtskool, houten stelen van gereedschappen en zinkstukken voor de aanleg en bescherming van dijken. Een andere veelvuldige toepassing van wilgenhout was en is het maken van klompen. Deze klompen zijn duurzamer (en warmer) dan de klompen die gemaakt zijn van populierenhout. De bast bevat salicylzuur, dat gebruikt wordt als bestanddeel van pijnstillers.
Dromen
De wilg werd altijd in verband gebracht met dromen, kunstzinnige inspiratie en toverij. Een takje of blad van een wilg onder het hoofdkussen gelegd zorgt voor betekenisvolle dromen. In Engeland worden begraafplaatsen, vooral die in de buurt van rivieren, meren of moerassen, beplant met wilgen om de geesten van de doden te beschermen. Door wilgenbladeren in het eerste badwater van de baby te doen, wordt het kind beschermd tegen ziektes en Zweedse vrouwen plukken op 1 mei wilgentakken die ze in de stal ophangen om het vee te beschermen.